Ziya Gökalp, bizde, medeniyet ve kültür ayırımını bilimsel olarak ilk ortaya koyan düşünürdür. Ona göre kültür millî, medeniyetler milletlerarasıdır. Kültür umumî ve metodsuz olarak medeniyet ise ferdî-iradî çabalarla metodlu bir şekilde oluşturulur. Kültür, taklit edilemezken; medeniyet, taklit yoluyla alınır. Kültür duygulardan, ilham ve sezgilerden; medeniyet bilgilerden, yani aklî faaliyetlerden mürekkeptir. Bu sebeple milletler birbirlerinin dinî, ahlakî, estetik duygularını taklit edemezler; fakat kendi aralarında bilgi alışverişinde bulunabilirler. Gökalp’ın bu ayırımı ve çağdaşlaşma tezi çeşitli düşünür ve bilim insanları tarafından eleştirilmiştir. Bu makalede bizim amacımız, başlangıcından bu güne kadar bu konuda kimin ne söylediği veya Gökalp’a hangi eleştirilerin yöneltildiği değildir. Bizim amacımız, bu hususta en son ve köklü bir eleştiri getiren Yılmaz Özakpınar’ın teorisine dayanarak çağdaş Türk düşünürü Nurettin Topçu’nun yerini belirlemek ve onu anlamaya çalışmaktır. Özakpınar, Kültür Değişmeleri ve Batılılaşma Mes’elesi kitabında, sorduğu sorularla Gökalp’ı temelden sarsmaktadır: “Acaba Gökalp’ın yaptığı mantıksal ayırımların unsurları, olguların gerçeğinde de birbirlerinden ayrılabilir durumda mıdır? Meselâ, bir sosyal yapının duygu unsurları ile akıl unsurları sökülüp takılabilen mekanik unsurlar gibi midir? Veya, akıl unsuru, diğer bir deyişle medeniyet, duygudan arınmış bir hâlde bir milletten alınıp başka bir milletin duygusuna monte edilebilir mi?” Özakpınar’a göre, Gökalp’ın teorisi tutarsızdır. Bütün bu teorik tahlillerin arka plânında Yılmaz Özakpınar’ın kendisinin kurmuş olduğu diğer farklı bir medeniyet teorisi bulunmaktadır. 

Cumhuriyet döneminin özgün eğitim ve ahlâkçılarından biri Nurettin Topçu’dur. Hayatı, mücadele azmi, kararlılığı, ciddiyeti, tercih ettiği yöntem, kullandığı kavramlar ve bilgi edinme türü onu çağdaşı aydınlardan belirgin bir şekilde farklılaştırır. Hayatın her meselesiyle ilgilenen Topçu, eğitime hususî bir yer verir ve Türkiye’nin köklü bir maarif davasına sahip olduğunu belirtir. Ona göre Türkiye’de eğitimin millîlik vasfında ciddî sorun vardır. Türk eğitim sistemi gerek amaç, gerekse felsefe ve yöntem bakımından oldukça problemlidir. Batı kökenli sistemler ülkenin eğitim sistemini felç etmiştir. Bu kötüye gidişin başlangıcı çok öncelere dayanmaktadır. Ona göre medreseler skolastizmin merkezi olmuştur, yerine kurulan mektepler ise Batı hayatını taklit etmekle aynı mirası sürdürmüştür. Eğitim sisteminin diğer en önemli meseleleri yabancı okullar, yabancı dille eğitim ve özel okullardır. Din ve ahlâk eğitimi alanında büyük bir çöküntü yaşanmaktadır. 1950 sonrası din ve ahlâk eğitimi ve din adamlarına şiddetli eleştiriler yönelten Topçu, hem tamamıyla millî, devlet kontrolünde bir eğitim hayatını savunur hem de devlet eliyle verilen din eğitimine kesinlikle karşı çıkar. Bu yazıda muhafazakâr kimliğiyle tanınan isyan ahlâkının öncü ismi, Anadoluculuk siyasetinin savunucusu Nurettin Topçu’nun eğitimin ve eğitimcinin farklı sorunlarına nasıl baktığı, bu konulara ne tür eleştiri ve öneri getirdiği, çözümler sunduğu eleştirel bir yöntemle tartışılmıştır.